Cancelcultuur is een term dat niet alleen in de maatschappij steeds vaker wordt besproken, maar ook binnen het strafrecht. Kris Korving vraagt zich af wat de strafrechtelijke gevolgen zijn van cancelcultuur, en beargumenteert dat cancelcultuur niet enkel als vloek moet worden gezien.
De afgelopen jaren is het begrip ‘cancelcultuur’ steeds vaker een nieuwswaardig onderwerp. Cancelcultuur is het fenomeen dat plaatsvindt wanneer personen of organisaties publiekelijk worden bekritiseerd of geboycot. Dit gebeurt vaak via sociale media, zoals Twitter en Instagram. Iedereen zal zich wel de baanbrekende uitzending van BOOS herinneren over de misstanden bij het populaire tv-programma The Voice of Holland. Een ander voorbeeld is de zaak van Glennis Grace. De 44-jarige zangeres en haar zoon werden nationaal nieuws toen zij bij de plaatselijke Jumbo geweld pleegden tegen winkelpersoneel. Recent werd Richard de Mos vrijgesproken in een zaak over corruptie.
De precieze invloed van cancelcultuur op het strafrecht is niet imminent. Wat zijn mogelijke strafrechtelijke implicaties van cancelcultuur? Sommigen zien cancelcultuur als een goed middel om sociale rechtvaardigheid te bevorderen, terwijl anderen het beschouwen als een bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting en het recht op een eerlijk proces. Voor het strafrecht is het van belang dat het recht op een eerlijk proces wordt gewaarborgd. De media speelt hier een belangrijke rol in, want de manier waarop nieuws gebracht wordt is bepalend voor de publieke perceptie. En hoewel mediastormen makkelijk opkomen en gaan liggen, is de schade vaak onherroepelijk. Toch is cancelcultuur een facet van sociale progressie. Onder invloed van maatschappelijke kritiek verandert immers het strafrecht. Door hiërarchische structuren zijn slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag vaak niet in staat om misstanden effectief aan de kaak te stellen zonder de hulp van de massa.
Trial by media
Een groot gevaar van cancelcultuur is de mogelijkheid van trial by media, dat door tegenstanders als belangrijkste argument wordt gebruikt om cancelcultuur als vloek weg te zetten. Collectieve wraakacties kunnen leiden tot een ongebreidelde publieke opinie, die geen rekening houdt met waarborgen zoals de formele en materiële onschuldpresumptie. Het is daarom van groot belang om het recht op een eerlijk proces altijd te respecteren. Ons rechtssysteem is bedoeld om mensen te beschermen tegen onterechte beschuldigingen en om ervoor te zorgen dat er een onafhankelijke en objectieve beoordeling van de zaak plaatsvindt. Het publiek kan weliswaar een mening hebben over een bepaalde zaak, maar het is niet hun taak om te oordelen over de schuld of onschuld van een persoon. Daarnaast kan het zo zijn dat het publiek slechts een kant van het verhaal te zien krijgt, waardoor er een vertekend beeld ontstaat van de gebeurtenissen. Filmpjes en verhalen die op sociale media circuleren schetsen vaak niet het hele verhaal, terwijl het publiek daar wel soms hun mening volledig op lijkt te baseren. Het is daarom belangrijk om niet overhaast te oordelen en te wachten op een uitspraak van de rechter.
Uit de zaak van de zoon van Glennis Grace blijkt dat de rechter rekening houdt met de mediastorm die jonge verdachten over zich heen kunnen krijgen. De zoon van Grace had zware pesterijen ondervonden als gevolg van het Jumbo-incident. De rechtbank benoemde dit expliciet in haar vonnis: ‘Hoewel dit een rechtstreeks gevolg is van zijn eigen handelen weegt de rechtbank enigszins mee dat verdachte al veel negatieve gevolgen van zijn handelen heeft ervaren.’
Een rechter weegt alle relevante aspecten van een zaak mee in zijn vonnis, dus ook de negatieve gevolgen die een mediastorm kan opleveren. Maar de rechter kan een dergelijke storm niet omkeren. In de zaak van Richard de Mos leek het volgens zijn advocaat alsof een groot deel van de media hun oordeel al klaar had. De Mos werd onder andere beschuldigd van passieve ambtelijke corruptie en lid zijn van een criminele organisatie. Forse beschuldigingen dus. Maar toch werd De Mos op 21 april in eerste aanleg vrijgesproken van alle verdenkingen. Een overwinning voor de Haagse politicus en tegelijkertijd een stevige tik op de vingers voor het OM. Maar door alle media-aandacht en koppen als ‘Richard de Mos hangt een celstraf boven het hoofd’ is het niet vreemd dat hij en zijn advocaat spreken over onherstelbare reputatieschade. Natuurlijk is het de taak van de media om grondig verslag te doen van dit soort politieke processen, maar ze lijken soms te vergeten dat een verdachte nog geen dader is. Trial by media is daarom een nadelig aspect van cancelcultuur, maar cancelcultuur heeft ook positieve kanten.
De schandpaalfunctie
En dat zit hem in de schandpaalfunctie van cancelcultuur, dat als aanstuwer van veranderende normen en waarden dient. Door middel van publieke afkeuring en boycots kunnen degenen die haatdragende uitspraken of gedragingen uitvoeren, worden geconfronteerd met de gevolgen van hun daden. Dit kan leiden tot sociale verandering en bijdragen aan een meer inclusieve en rechtvaardige samenleving. Door je als menigte publiekelijk uit te spreken over discriminerende uitspraken en gedragingen, kan de samenleving een belangrijk signaal afgeven.
Hetzelfde geldt voor meldingen over grensoverschrijdend gedrag. De notoire uitzending van BOOS over de misstanden bij de Voice of Holland heeft in heel Nederland de discussie over grensoverschrijdend gedrag nieuw leven ingeblazen. Of wat te zeggen over de gevallen van grensoverschrijdend gedrag van Tom Egberts en Mathijs van Nieuwkerk? Bedrijven en instanties voelen zich door de schandpaalfunctie genoodzaakt om gevallen van grensoverschrijdend gedrag te adresseren en hierop te acteren. De schandpaalfunctie is in staat bestaande muren te doorbreken en kan daarom belangrijk zijn voor morele progressie en het blootstellen van onderliggend zeer.
Aanstuwer van sociale progressie
De schandpaalfunctie reflecteert zo de veranderende morele opvattingen binnen onze maatschappij. Toch kan het problematisch worden als de standaarden van vandaag de dag worden gebruikt om situaties van ver in het verleden te beoordelen. Standaarden veranderen nu eenmaal, en wat in de jaren ‘90 normaal gedrag was op de werkvloer, classificeren we anno 2023 misschien wel als grensoverschrijdend. Dit is een vorm van sociale progressie die zich ook laat weerspiegelen in het strafrecht. De schandpaalfunctie klinkt als een heftige term, maar illustreert juist de strafrechtelijke gevolgen die cancelcultuur teweeg kan brengen, als aanstuwer van veranderende normen en waarden.
De publieke interesse voor het strafrecht is altijd al groot geweest, maar tegelijkertijd is cancelcultuur een relatief nieuw fenomeen. Er is in de huidige tijdsgeest een belangrijke rol voor de media weggelegd om voorzichtig en feitelijk verslag te doen. Het is echter ook het recht van het publiek om een mening over bepaalde zaken te kunnen vormen. Als deze collectieve mening in de vorm van cancelcultuur maatschappelijke verandering teweeg kan brengen, zou dat wat mij betreft als een meerwaarde voor het strafrecht moeten worden gezien. Cancelcultuur is dan ook niet enkel een vloek, en zou op de cruciale momenten juist omarmd moeten worden.