Het gevangeniswezen: code zwart

December 2024 luidde de noodklok voor het gevangeniswezen, een code zwart-situatie is op handen. Alle gevangenissen (en politiebureaus) hebben geen plek meer om arrestanten of gedetineerden te plaatsen.[1] Om de druk van de ketel te halen, komen gedetineerden drie dagen voor het einde van hun straf op vrije voeten. Staatssecretaris Coenradie verwacht dat deze maatregel echter alleen voor de korte termijn enige ruimte geeft.[2] Daarom wordt daarnaast gekeken naar de mogelijkheid tot uitbreiding van bestaande locaties en is er het plan om noodgevangenissen te openen. Zo is het voornemen om de PI Ter Peel in Horst aan de Maas (Limburg) als noodgevangenis te gebruiken. Ook de andere noodgevangenis zal een bestaande gevangenis zijn. [3]

Beeld: Marijn van der Heijde

Uiteindelijk - na een eerder geëindigde stemming van 74-74 -  stemde de Tweede Kamer in april 2025 toe om bepaalde gedetineerden twee weken voor het einde van hun straf naar huis te sturen. Hierbij gaat het om mensen met een celstraf van maximaal een jaar en alleen indien er echt geen plek meer is voor een nieuwe veroordeelde. Zedendelinquenten en plegers van een ernstig geweldsmisdrijf worden echter niet eerder vrijgelaten. [4]

Er is niet alleen een cellentekort, het gevangeniswezen kampt ook met personeelsgebrek. De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) heeft sinds 2023 grote capaciteitsproblemen.[5] In maart 2024 besloot het demissionaire kabinet daarom dat mensen die voor een gevangenisstraf tot twee maanden zijn veroordeeld voorlopig hun straf op een later moment uitzitten. [6] Ook werd door Coenradie de mogelijkheid onderzocht om gedetineerden hun gevangenisstraf in Estland te laten uitzitten. [7] Hier was echter veel kritiek op vanuit de Tweede Kamer. Zo werd onder meer gesteld dat “een zichzelf respecterende rechtsstaat zelf in staat moet zijn de eigen gevangenen op te sluiten”. [8] Dit is wel een opmerkelijk kritiekpunt, gezien het feit dat de Belgische Justitie sinds 2010 cellen huurde in Nederland wanneer de gevangenissen in België overbevolkt waren. Maar ook fundamentele waarborgen, zoals het recht op toegang tot advocaten (maar ook familiebezoek) werden genoemd. Hoe wordt dit immers gerealiseerd wanneer gedetineerden niet meer op eigen grondgebied zijn gedetineerd? [9]

Maar hoe zijn we nu, anno 2025, eigenlijk tot code zwart gekomen? In 2013 kondigde toenmalig staatssecretaris Teeven het sluiten van gevangenissen aan als onderdeel van een enorme bezuinigingsoperatie. In dit ‘masterplan’ stond dat er uiteindelijk zo’n twintig gevangenislocaties moesten sluiten. Daarnaast besloot het toenmalige kabinet in 2019 nog eens drie gevangenissen te sluiten.[10] In de afgelopen tien jaar zijn er uiteindelijk 26 gevangenissen gesloten, daarnaast worden er op het moment verschillende gevangenissen gerenoveerd.[11]

En dat terwijl de bezetting stijgt in de gevangenissen; DJI geeft aan dat het vorige kabinet besloot dat er sneller en harder wordt gestraft, hierdoor krijgen mensen sneller een gevangenisstraf. Daarnaast zijn er ook (zo’n 50) jongvolwassen en tot tbs-veroordeelden (zo’n 200) die ‘plekken bezet houden’. Niet alleen de reguliere gevangenissen kampen met beperkte plekken, ook de jeugdgevangenissen hebben last van dit probleem. Daarnaast is er een stagnatie in de doorstroom van tbs’ers, aangezien de tbs-klinieken vol zitten en lange wachtlijsten hebben.[12]

Zo blijkt dat het gevangeniswezen aan alle kanten piept en kraakt. Dit is helaas geen op zichzelf staand probleem, maar het gevolg van jarenlange politieke keuzes en bezuinigingen. Dit heeft anno 2025 een kookpunt bereikt (tot zover het ‘masterplan’). Het eerder vrijlaten van gedetineerden of het uitstellen van gevangenisstraffen zullen geen soelaas bieden, maar slechts symptoombestrijding zijn. 

[1] ‘Gevangenissen vol gedetineerden iets eerder naar huis’, rijksoverheid.nl. 

[2] ‘Code zwart’ in gevangenissen: geen cellen meer, gedetineerden eerder vrij’, nu.nl.

[3] ‘Staatssecretaris Coenradie wil twee noodgevangenissen, één in Limburg’, nos.nl. 

[4] ‘Sommige gevangenen twee weken eerder vrij, groen licht Kamer voor staatssecretaris’, nos.nl.

[5] ‘Personeels- en cellentekort: waarom de bajes nokvol zit (en hoe het beter kan)’, nu.nl.

[6] ‘Groot personeelstekort in gevangenissen: korte celstraffen worden uitgesteld’, nu.nl.

[7] ‘Kabinet wil Nederlandse criminelen in cel in Estland’, nos.nl.

[8] ‘Laatste Belgische gevangenen weg uit gevangenis Tilburg’, nos.nl. 

[9] ‘Veel kritiek Kamer op plaatsen van Nederlandse gevangenen in Estland’, nos.nl. 

[10] ‘Niet criminaliteit, maar juist politieke keuzes leidden tot een tekort aan cellen’, trouw.nl.

[11] ‘Personeels- en cellentekort: waarom de bajes nokvol zit (en hoe het beter kan)’, nu.nl.

[12] ‘Personeels- en cellentekort: waarom de bajes nokvol zit (en hoe het beter kan)’, nu.nl; ‘Niet criminaliteit, maar juist politieke keuzes leidden tot een tekort aan cellen’, trouw.nl.