Wanneer gedetineerden worden opgesloten, verdwijnen ze uit het publieke oog. Toch loont het om de vraag te stellen hoe het met de mentale gezondheid in Nederlandse gevangenissen is gesteld. Lara Frijters ziet een minder rooskleurig beeld dan je zou verwachten, en gaat op zoek naar oplossingen om de mentale gezondheid van gedetineerden te verbeteren.
Een van de redenen voor het straffen van misdadigers is dat slachtoffers en de samenleving genoegdoening krijgen. In Nederland is de zwaarste straf een levenslange gevangenisstraf. Na 25 jaar vindt er een herbeoordeling plaats, maar in principe is levenslang in Nederland ook echt levenslang. Er wordt op verschillende manieren tegen een gevangenisstraf aangekeken. Waar de één liever de doodstraf ziet terugkomen, ziet de ander daders het liefst zo lang mogelijk ‘wegrotten’ in de cel. Maar hoe gaat het er eigenlijk aan toe zodra je de gevangenis binnenstapt, en wat is het effect van detentie op mentale gezondheid? Wat doet dat eigenlijk met je, zo opgesloten zitten in een cel?
Het leven in de gevangenis
Criminologe Marieke Liem ging op onderzoek uit. Zij interviewde gevangenen en concludeerde dat het gevangenisleven niet zo rooskleurig is als buitenstaanders misschien denken. In de interviews kwamen de cellen van tien vierkante meter, pyjamazones en bedrukkende gevoelens die tot paniekaanvallen leiden naar boven. Als je dan ook nog een vervelende celgenoot hebt, wordt het leven helemaal ondraaglijk, vertelt ex-gedetineerde Obbens.
Verschillende onderzoeken hebben uitgewezen dat de gezondheid van gevangenen slechter is dan dat van niet-gedetineerden. Dit gaf aanleiding tot een longitudinaal onderzoek onder 824 Nederlandse gedetineerden, waarin gekeken werd of de ervaren rechtvaardigheid een voorspeller is van goede mentale gezondheid voor gedetineerden. Een longitudinale studie is een goede manier om het effect van een interventie te onderzoeken, omdat je dezelfde mensen analyseert, zowel voor als na een gebeurtenis. In dit onderzoek werden gevangenen drie weken en drie maanden na detentie geïnterviewd over hun ervaringen in de gevangenis. Er werd onder andere gevraagd naar de mate van respect en rechtvaardigheid. Na het verzamelen van deze informatie kon geconcludeerd worden dat ervaren rechtvaardigheid een positief effect had op mentale gezondheid van de gedetineerden. Hoe meer de gevangenen vonden dat ze eerlijk behandeld werden, hoe minder mentale problemen werden gerapporteerd. Uit een ander onderzoek, toegespitst op vrouwelijke gedetineerden, bleek ook dat de manier waarop er met de vrouwen werd omgegaan een belangrijke voorspelling is voor hun mentale gesteldheid in de gevangenis.
Daadwerkelijke effect van detentie
Een probleem met veel Nederlandse onderzoeken naar het gevangenisleven is het feit dat er geen voormeting wordt gedaan. Het meten van mentale gezondheid in gevangenissen, zonder te weten hoe de mentale gesteldheid was vóór die detentie, zegt immers niet zoveel. Precies om deze reden voerden het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR), Nivel en Universiteit Leiden een uniek onderzoek uit. Door het combineren van verschillende datasets kon de fysieke en mentale gezondheid van gedetineerden vóór detentie vergeleken worden met die van na de detentie. Hieruit bleek dat de gevangenen te maken krijgen met complexe gezondheidsproblemen. De conclusie van dit onderzoek is dat de gezondheid van gedetineerden tijdens detentie niet per se verslechtert. Wel is de algemene gezondheid voor en na detentie slechter dan de rest van niet-gedetineerden. Gemiddeld gezien zijn de gevangenen in Nederland er slecht aan toe. 60% van de gevangenen lijdt aan een psychische stoornis. In de algemene populatie is dit percentage drie keer zo klein. Daarnaast krijgen gevangenen veel vaker te maken met agressie, depressie en psychische- en antisociale stoornissen. Dat jij en ik hier geen last van hebben omdat gedetineerden achter slot en grendel zitten is een fabel: het blijkt namelijk dat deze gezondheids-problemen worden geassocieerd met recidief gedrag.
Introductie van joga in gevangenissen
Om recidive te voorkomen, bestaan er verschillende interventies in Nederlandse gevangenissen. Hierin wordt vooral gefocust op het reguleren van agressie, cognitieve vaardigheden en (seksueel) grensoverschrijdend gedrag. Wat met deze interventies niet wordt getraind, zijn emotieregulatie, zelfvertrouwen en stress. Om dit te verbeteren worden er sinds 2012 yoga- en mindfulnessinterventies getest in Nederlandse gevangenissen. Tijdens een van mijn mastervakken genaamd ‘Public Policy in Legal Psychology’ kregen we de opdracht om een beleidsrapport te schrijven over de effecten van yogalessen in gevangenissen. Tijdens het maken van dit beleidsrapport zijn er verschillende (forensische) experts en ervaringsdeskundigen geïnterviewd.
Voorbeelden van positieve effecten van mindfulness zijn een vermindering in agressief gedrag, stress, angst en depressie. Daarnaast kan het risicofactoren die leiden tot recidive verminderen, zoals impulsiviteit en middelenmisbruik. Implementatie van mindfulnessinterventies laat nog op zich wachten. L. van Elp, onderzoeker voor het programma ‘Young in Prison’, gaf in een eerder gesprek dat ik met haar hield als reden dat gevangenisdirecteuren de interventies wel zien zitten, maar de daadwerkelijke implementatie echter niet. Interventies zijn gebaseerd op yoga en meditatie, wat als ongewoon en vreemd kan worden ervaren. Daarnaast sprak ik via de mail ook Dr. S. Geers, die zich bezighoudt met het ‘Prison Yoga Project’, maar ook onderzoeker en bovendien yogalerares is. Zij verklaart dat implementatie vooral moeilijk is door praktische zaken als planning en logistiek. Veel interventies zijn gebaseerd op groepsdynamiek en dit kan in gevangenissen voor problemen zorgen. Daarnaast hebben gevangenen vaak een vol persoonlijk schema, dat niet aangepast kan worden voor een extra groepsles.
Joga als oplossing?
Het implementeren van mindfulnessinterventies kan dus een stap zijn in de goede richting om de gezondheid van Nederlandse gevangenen te verbeteren. Dat het niet in de lijn der verwachting ligt met wat een gevangenisstraf zou moeten zijn, doet daar niets aan af. Wie kijkt naar wat er gebeurt als gedetineerden hun straf hebben uitgezeten en weer in de samenleving terechtkomen, ziet dat het wel degelijk belangrijk is om aandacht te geven aan de mentale gezondheid in het gevangenisleven. Niet alleen omdat mentale gezondheid voor iedereen belangrijk is, maar vooral ook omdat het de kans op recidive vermindert, en daar heeft iedereen baat bij.